SHERLOCK HOLMES
Αναρωτιέμαι, συχνά, που οφείλεται αυτή η –σχεδόν- εμμονική μου σχέση μ’ έναν φανταστικό ήρωα, τον Σέρλοκ Χόλμς. Η αλήθεια είναι πως, ήδη από την πολύ πρώιμη εφηβεία μου, έχω περάσει αμέτρητες ώρες κατά τις οποίες καταβυθιζόμουν στο χορταστικό αυτό ανάγνωσμα γεγονός που, πολλές φορές, απέβη ανασταλτικό γι’ άλλες, φαινομενικά πιο χρήσιμες, δραστηριότητές μου. Εκείνη την εποχή, ο Σέρλοκ Χόλμς ήταν ένας πραγματικός ήρωας για μένα και, ενώ οι συνομήλικοί μου ταυτίζονταν με τους υπερήρωες των κόμικ, εγώ έβλεπα στη μορφή αυτού του φλεγματικού, δύστροπου και πνευματώδη εγγλέζου, ένα πρότυπο. Αργότερα, την εποχή της πολιτικής μου συνειδητοποίησης, της ριζοσπαστικοποίησης και της άρνησης των παραδεδομένων οικογενειακών και κοινωνικών αξιών, έφτασα στο σημείο ν’ αρνηθώ ακόμη κι αυτόν, τον ήρωά μου. Τον κατηγόρησα ως αστό, ως ανίδρωτο και ανεπάγγελτο, έναν ερασιτέχνη που στηρίζει το αστικό ιδεολόγημα, το θεσμό και το νόμο, έναν επικίνδυνο και ιδεολογικά φορτισμένο ήρωα της μαζικής κουλτούρας (άλλωστε είναι και ο πρώτος ήρωάς της) που λειτουργεί ως δεκανίκι της αστικής τάξης και τεκμηριώνει την αποικιοκρατία, τις ταξικές διακρίσεις, τον Ιμπεριαλισμό του Ηνωμένου Βασιλείου.
Επειδή , όμως, όπως λέει και η κοινοτοπική ρήση, η αλήθεια βρίσκεται, πάντα, κάπου στη μέση συνέχιζα να καταβροχθίζω τις εμπνευσμένες ιστορίες του Σερ Άρθουρ Κόναν Ντόυλ, του δημιουργού του, διαβάζοντάς τες, πλέον, κριτικά και –ως μονομανής- προσπαθώντας να θεωρητικοποιήσω την ανάγνωση αυτή, ψάχνοντας, ίσως, ένα ψευδοεπιχείρημα που θα δικαιολογεί τη μανία μου με τον ήρωα στα μάτια των γύρω.
Αναλύοντας τον Χολμς, είναι απαραίτητο να αναλύσει κανείς εν γένει το αστυνομικό μυθιστόρημα. Δεν υπάρχει αστυνομικό μυθιστόρημα χωρίς αυτόν. Θα υπήρχε ίσως χωρίς τον Ηρακλή Πουαρώ, τον Φίλιπ Μάρλοου, τον Σαμ Σπέηντ (για να αναφέρω μερικούς διάσημους «συναδέλφους» του), αλλά οπωσδήποτε δεν θα υπήρχε χωρίς τον Χολμς. Διότι ο ήρωας δεν είναι απλώς ο ιδρυτικός, ο πρώτος συστηματικός πρωταγωνιστής του είδους, είναι κάτι κατά πολύ συνολικότερο: είναι μια φυσιογνωμία-επιτομή της εποχής του. Ο Χολμς δεν συμπυκνώνει απλώς το κλασικό αστυνομικό διήγημα στο πρόσωπό του, συμπυκνώνει ολόκληρη την εποχή που γέννησε το κλασικό αστυνομικό δικήγημα.
Το είδος γεννήθηκε, ως τέτοιο, τον 19ο αιώνα. Όλοι οι αστυνομικοί συγγραφείς, παλαιότεροι και σύγχρονοι, οφείλουν πλέον να ευχαριστήσουν de profundis τον Έντγκαρ Άλλαν Πόε. Εκείνος εδραίωσε το λογοτεχνικό είδος από το οποίο, αυτοί επωφελούνται ηθικά και –συχνά- οικονομικά. Το 1955 μαζί με ακόμη τρεις Ιστορίες του δημοσιεύεται, στον Λογοτεχνικό Αγγελιοφόρο του Νότου, η νουβέλα Η Δολοφονία της Οδού Μοργκ. Η νουβέλα αυτή αποτελεί, κατά κοινή αποδοχή, την πρώτη συστηματική απόπειρα σύνθεσης μιας αστυνομικής ιστορίας, τουλάχιστον με την μορφή που καθιερώθηκαν οι αστυνομικές ιστορίες και τις γνωρίζουμε μέχρι σήμερα. Ο Πόε δημιουργεί ένα δομικό μοντέλο το οποίο και θα ακολουθήσουν σχεδόν όλοι οι «ομότεχνοί» του στο μέλλον. Το δομικό μοντέλο είναι απλό: υπάρχει ένα σύνθετο, πολύπλοκο και αξεδιάλυτο έγκλημα (πρέπει να είναι έγκλημα –συνήθως φόνος- για να εγείρει το ενδιαφέρον), ίχνη του εγκλήματος αλλά απουσία δράστη. Το έγκλημα-μυστήριο το ξεδιαλύνει πάντα ένας, ο επιθεωρητής-ντετέκτιβ. Το έγκλημα είναι πάντα, αναφέρομαι στο κλασικό αγγλοσαξονικό αστυνομικό μυθιστόρημα, περισσότερο ένα διανοητικό παιχνίδι μεταξύ του δράστη και του επιθεωρητή, παρά μια κοινωνική μεταβλητή. Στον Πόε οφείλουμε την «μορφολογία» του κλασικού αστυνομικού μυθιστορήματος. Σ’ αυτόν οφείλουμε και τη δημιουργία του πρώτου κλασικού ήρωα του είδους. Την Διπλή Δολοφονία στην οδό Μοργκ την λύνει ο Επιθεωρητής Ωγκύστ Ντυπέν και γίνεται, έτσι, ο πρώτος ήρωας της Λογοτεχνίας που έχει τις ιδιότητες του ντέτεκτιβ.
Αν ο Ντυπέν είναι ο πρώτος ντέτεκτιβ της λογοτεχνίας, τότε ο Χολμς είναι ο πρώτος ντετέκτιβ της μαζικής κουλτούρας. Ο αξιότιμος κύριος Σέρλοκ Χολμς είναι δημιούργημα του Σέρ Άρθουρ Κόναν Ντούλ (Sir Arthur Conan Doyle). Για την ακρίβεια, ο Κόναν Ντόυλ δεν είχε κάποιον ιδιαίτερο λόγο για να τον δημιουργήσει. Μάλλον συνέλαβε τη μορφή του Χολμς ανάμεσα στα διανοητικά παιχνίδια που έπαιζε με τους φίλους του σε κάποια λέσχη του Λονδίνου και στα διαβάσματα φιλοσοφίας και Λογικής που έκανε απομονωμένος στο διαμέρισμά του. Αλλά, είναι εξαιρετικά επικίνδυνο να θεωρήσουμε τον Χολμς δημιούργημα μόνο του δημιουργού του. Όπως όλοι οι λαϊκοί ήρωες, έτσι και εκείνος, είναι και «σημεία των καιρών». Ο Κόναν Ντουλ «γέννησε» τον Χολμς όσο και η εποχή του. Η αρχική σύλληψη του ήρωα στο μυαλό του Κόναν Ντούλ έγινε ήδη από το 1882, όταν, ως φοιτητής στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου, παρακολούθησε τις διαλέξεις του δόκτορα Τζόζεφ Μπελ και εντυπωσιάστηκε από τον τρόπο που διατύπωνε εκείνος επαγωγικούς συλλογισμούς γύρω από το ιστορικό των ασθενιών του.
Το 1887, ο Σιρ Άρθουρ Κόναν Ντούλ δημοσίευσε στο Beeton’s Christmas Annual την πρώτη ιστορία με ήρωα τον Σέρλοκ Χόλμς υπό τον τίτλο «Σπουδή στο Κόκκινο» (A Study in Scarlet). Η επιτυχία που εξασφάλισε το διήγημα, οι 25 λίρες που αποκόμισε ο δημιουργός του και το γεγονός ότι εκείνη την εποχή το να γράφει κανείς λογοτεχνικά κείμενα ήταν μάλλον μια δευτερογενής απασχόληση, ώθησαν τον συγγραφέα να συνεχίσει τη δράση του ήρωά του με μια δεύτερη νουβέλα, το «Σχήμα των Τεσσάρων» (The Sign of four 1889). Σταδιακά ο Χολμς απέκτησε τέτοια φήμη ώστε ο Κόναν Ντούλ να «υποχρεώνεται» να δημοσιεύσει μικρά κατορθώματά του στο περιοδικό Strand. Δημοσιεύθηκαν 54 τέτοια διηγήματα, όλα τους με εξαιρετική πλοκή και φαντασία, παρόλο που ο δημιουργός τους επιδιδόταν στη συγγραφή τους με όχι μεγάλη διάθεση. Σε μια επιστολή του Κόναν Ντόυλ προς τη μητέρα του, το 1891 αναφέρει: «Σκέφτομαι να σκοτώσω τον Χόλμς… και να τον πετάξω στα σκουπίδια μια και καλή. Με αποσπά από άλλα πράγματα». Έτσι το 1893 στο περιοδικό Strand o Κόναν Ντόυλ δημοσιεύει το διήγημα «η Τελευταί Υπόθεσή του» (His Last Bow) όπου κατακρημνίζει τον ήρωά του στου καταράκτες Ράιχενμπαχ της Ελβετίας ηττημένο από τον δαιμόνιο Μοράερτι. Η απαίτηση του κοινού –με το θάνατο του Χόλμς, λέγεται ότι το Αγγλικό έθνος «τρόμαξε»- υποχρέωσε τον Κόναν Ντόυλ να «αναστήσει» τον ήρωά του.
Ο Χολμς αναδείχθηκε, στην εποχή του, ένα είδος λαϊκού ήρωα. Οι Άγγλοι, ακόμη και σήμερα, τον θεωρούν και τον αντιμετωπίζουν σαν να ήταν υπαρκτό πρόσωπο. Ίσως μόνο ο Δον Κιχώτης, από λογοτεχνικούς ήρωες, να αξιώθηκε τέτοια μεταχείριση από το σύνολο του πολιτισμού. Ο Χολμς άγγιξε το λαϊκό αίσθημα γιατί ικανοποιούσε μέσω της λογοτεχνικής δράσης του μιαν κοινωνική ανάγκη. Το Λονδίνο, κατά τη Βικτωριανή περίοδο, ήταν μια μητρόπολη του Δυτικού Κόσμου. Για το λόγο αυτό, όπως επίσης και εξαιτίας των τεράστιων κοινωνικών ανισοτήτων, υπήρχε αυξημένη εγκληματικότητα. Η υπόθεση του Jack the Ripper (Τζακ ο Αντεροβγάλτης) είναι πλέον χαρακτηριστική και, ίσως, η μόνη που θυμόμαστε τόσο έντονα μέχρι σήμερα. Είναι, πάντως, βέβαιο πως οι περισσότερες συνοικίες του Λονδίνου ήταν ένας, μάλλον, ριψοκίνδυνος τόπος για να κυκλοφορεί κανείς μετά το σούρουπο.
Σ’ αυτό το αίτημα για ασφάλεια την απάντηση στη συνολική συνείδηση την έδινε ο Χολμς. Μεταφορικά, μεταφυσικά και ασυνείδητα θα ήταν πάντα εκεί! Ένας άγρυπνος φρουρός ο οποίος θα ξεδιαλύνει και το πλέον σκοτεινό έγκλημα, θα συλλάβει τον πλέον αιμοσταγή εγκληματία, θα σώσει το έθνος από εξωτερικούς του κινδύνους και –βέβαια- θα καλύψει την αδυναμία και τη δυσλειτουργία της αστυνομίας. Μια εποχή που η Αγγλία είχε πλήθος εσωτερικών (φτώχεια, εγληματικότητα) αλλά και εξωτερικών (αποικίες, σχέσεις με άλλα κράτη) προβλημάτων ο Χόλμς ήταν για όλα εκεί. Η πίστη της Αγγλικής κοινωνίας προς το πρόσωπό του είναι τέτοια όσο και το ύψος (περίπου
Ο Σέρλοκ Χολμς είναι ήρωας της μαζικής κουλτούρας και για έναν ακόμη λόγο. Είναι από τους ελάχιστους φανταστικούς ήρωες που κατάφεραν να ξεπεράσουν σε φήμη το δημιουργό τους. Είμαι βέβαιος πως, αν διεξαγόταν μια δημοσκόπηση, θα ήταν συντριπτικά μεγαλύτερο το ποσοστό εκείνων που έχουν –έστω- ακουστά τον Σερλοκ Χολμς, από εκείνους που γνωρίζουν τον Σιρ Άρθουρ Κόναν Ντόυλ. Υπό αυτή την έννοια θα μπορούσαμε να αντιπαραβάλουμε τον Σέρλοκ Χολμς με τον οποιοδήποτε υπερήλικα των κόμιξ, ας πούμε τον Superman. Μια τέτοια αντιπαραβολή δεν θα ήταν άστοχη και, ίσα-ίσα, θα αποδείκνυε, πιθανόν, για ποιους λόγους θεωρώ τον Χολμς πιονέρο ήρωα της μαζικής κουλτούρας και, αφετέρου, θα καταδείκνυε το μέγεθος επιρροής που άσκησε στην μαζική κουλτούρα. Και οι δύο ήρωες, τόσο ο Χολμς όσο και ο Superman, έρχονται να απαντήσουν στον συλλογικό φόβο της εποχής τους. Όπως ανέφερα πρωτύτερα, δεν είναι τυχαία η εμφάνιση του Χόλμς στο Λονδίνο των τελών του 19ου αιώνα. Ακόμη κι αν δεν υπήρχε ο Σερ Άρθουρ Κόναν Ντόυλ να τον συλλάβει, θα υπήρχε ούτως ή άλλως, έστω και με άλλη μορφή, μια τέτοια συμβολική προσωπικότητα. Αντίστοιχα, ο Superman, ή οποιοσδήποτε άλλος υπερήρωας της δεκατετίας του 50, δεν είναι απλώς προϊόν της έμπνευσης του δημιουργού του. Δεν είναι τυχαίο πως όλοι αυτοί οι υπερήρωες της μαζικής κουλτούρας αναπτύχθηκαν μιαν εποχή που ο Δυτικός Κόσμος, ιδιαίτερα οι Η. Π. Α., διακατέχονταν από τον φόβο του Ψυχρού Πολέμου, της υδρογονοβόμβας και μιας ενδεχόμενης πυρηνικής καταστροφής. Είναι δεδομένο ότι όλοι οι «λαϊκοί» ήρωες έρχονται να δώσουν απαντήσεις σε προβλήματα που απασχολούν το λαϊκό αίσθημα.
Θα ήθελα, επίσης, να εξετάσω –σε μια περισσότερο δομική ανάγνωση- τους όρους με τους οποίους δημιουργείται η περσόνα του Σέρλοκ Χόλμς. Μέσα από το corpus των διηγημάτων στα οποία πρωταγωνιστεί ο ήρωας, μπορεί κανείς να συγκροτήσει μια ασφαλή εικόνα της προσωπικότητάς του. Ο Σέρλοκ Χολμς είναι μεσήλικας, οπωσδήποτε όχι κάτω από 35 αλλά ούτε και πάνω από 45 χρονών, μεσοαστός –κατοικεί με τον συγκάτοικό του Δόκτορα Ουώτσον στο διαμέρισμα της Baker Street 221B- και οικονομικά ανεξάρτητος σε τέτοιο βαθμό ώστε να είναι ελάχιστα τα διηγήματα στα οποία αναφέρεται η αμοιβή του. Επί της ουσίας, ο Χόλμς είναι ανεπάγγελτος. Οι έρευνές του και η δράση του ως ιδιωτικού επιθεωρητή είναι, μάλλον, ερασιτεχνική και, οπωσδήποτε, δεν κατέχει κάποιο θεσμικό ρόλο. Ο Χολμς δρα παράλληλα με την αστυνομία και ποτέ αυτόνομα. Ο ρόλος του είναι μάλλον συμπληρωματικός.
Στον αστικό δυτικό κόσμο, ο ερασιτεχνισμός είναι πράγμα, σπανίως, επιλήψιμο. Σε κοινωνίες που ο Νόμος, η Εργασία (άρα και το Έγλημα και η Εκμετάλλευση) είναι αυστηρά προκαθορισμένες και, πάντοτε, εν συστήματι, εκείνος που διαφυλάσσει το Νόμο χωρίς αυτό να σημαίνει ίδιον όφελός του καθίσταται αυτόματα μια προσωπικότητα κατάλληλη προς έπαινο. Είναι εντυπωσιακό πως, ενώ βρισκόμαστε ενώπιον ενός συστήματος που εκθειάζει τη σκληρή δουλειά, τον κάματο και τον μόχθο, αυτό το σύστημα έχει, έστω για μια δεδομένη περίοδο, ως ήρωά του έναν άνθρωπο επί της ουσίας ανεπάγγελτο, ανίδρωτο και ουσιαστικά ανένταχτο σε οποιοδήποτε εργασιακό σύνολο. Ο Χολμς συμπυκνώνει στο πρόσωπό του πολλές από τις αντιφάσεις του καπιταλιστικού συστήματος.
Ο Σέρλοκ Χόλμς καλείται να συνδράμει τις προσπάθειες της, όπως παρουσιάζεται, ανίκανης Scotland Yard. Πάντα καταφέρνει, με τις μοναδικές ικανότητές του, να ξεδιαλύνει ακόμη και τον πιο δύσκολο γρίφο. Σπάνια δρέπει τους καρπούς των επιτυχιών του˙ τις περισσότερες φορές αποσιωπά τη συμμετοχή του και την εξιχνίαση του εγκλήματος την χρεώνεται κάποιος αμφιβόλων δυνατοτήτων, αστυνομικός επιθεωρητής. Ο Χολμς, επομένως, δρα υπέρ του Νόμου. Δεν δρά, όμως, πάντα σύμφωνα με το Νόμο. Γίνεται διαρρήκτης, απειλεί με όπλο, κοντεύει ακόμη και να δολοφονήσει υπέρ του Νόμου. Αντιφατικά, γίνεται ένας «νομοταγής παράνομος».
Ποια είναι, όμως, η οπτική του Χολμς για το Νόμο; Ο Σέρλοκ Χολμς δεν είναι «άνθρωπος του Νόμου», δεν είναι δικαστής, δεν είναι δικηγόρος, δεν είναι καν αστυνομικός. Θα έλεγα, βάζοντας ένα ερωτηματικό, πως ο Νόμος για τον Χολμς είναι ένα μεταφυσικό ζήτημα. Εκείνο που αναζητά είναι η διανοητική εγρήγορση, τα πνευματικά προβλήματα. Τα βρίσκει στο έγκλημα. Δεν υπάρχουν, τουλάχιστον υπό το πρίσμα της συγκεκριμένης ανάγνωσης, ηθικά κίνητρα για την ενασχόλησή του με το έγκλημα. Επιλέγει, απλώς, να είναι με τη μεριά των «καλών». Κάπου ισχυρίζεται, απευθυνόμενος στον Ουώτσον, πως αν δεν είχε επιλέξει να είναι στην από δώ πλευρά του ποταμού, στην πλευρά των νομοταγών, θα είχε διοχετεύσει τις πνευματικές του δυνάμεις στο πλευρό του εγκλήματος.
Νόμος για τον Σέρλοκ Χόλμς είναι το καθήκον. Όπως ορίζει ο Καντ «το καθήκον είναι η αναγκαιότητα μιας πράξης που προκύπτει από σεβασμό στον ηθικό νόμο». Καθήκον του Χολμς είναι η διαφύλαξη της ασφάλειας, του Νόμου, του ηθικού Νόμου. Οι πράξεις του, οι διανοητικές του δυνατότητες αφοσιώνονται σε αυτήν την αναγκαιότητα. Μια αναγκαιότητα διττή. Από τη μια είναι το ηθικό χρέος απέναντι στην κοινωνία. Ο ίδιος θεωρεί πως οι εξαιρετικές πνευματικές του δυνατότητες δεν μπορούν παρά να ταχθούν στην υπηρεσία του κοινού καλού. Επίσης θεωρεί προσωπική του απαίτηση το να οξύνει, συνεχώς, τη διάνοιά του, να μην καταπίπτει σε πνευματική αδράνεια. Η αφοσίωσή του ξεκινά από μια προσωπική επιταγή, την ανάγκη για πνευματική εγρήγορση. Η αφοσίωσή αυτή, σταδιακά, γίνεται αναγκαιότητα και τίθεται στην υπηρεσία του συνόλου. Ο Χολμς, για να ξαναδούμε τον Καντ, «πράττει μόνο σύμφωνα με ένα τέτοιο γνώμονα, μέσω του οποίου μπορεί συνάμα να θέλει, αυτός ο γνώμονας να γίνει καθολικός νόμος».
Αναφερόμενος, μόλις παραπάνω, στις πνευματικές ικανότητες του ήρωα, θα ήθελα να σκιαγραφήσω το περιεχόμενο αυτών των δυνατοτήτων. Τα γνωστικά πεδία του Σέρλοκ Χολμς είναι πολλά, ποικίλα αλλά και ακατάστατα. Η αντίληψή του για τη γνώση είναι πλήρως χρησιμοθηρική. Ο ίδιος θεωρεί το ανθρώπινο μυαλό πεπερασμένο και ισχυρίζεται πως οι άχρηστες γνώσεις και πληροφορίες έρχονται να αντικαταστήσουν, στο χώρο της διάνοιας, άλλες χρήσιμες και απαραίτητες. Γι’ αυτό το λόγο φροντίζει να αγνοεί ό,τι δεν εμπίπτει στα ενδιαφέροντά του και στη χρησιμότητα της δουλειάς του. Ο φίλος, συγκάτοικος και βιογράφος του, ο Δόκτωρ Ουώτσον στην πρώτη τους κοινή συνάντηση, στην πρώτη νουβέλα (Study in Scarltet) συγκροτεί μια λίστα με τα όρια των ενδιαφερόντων του φίλου του. Οι γνώσεις του στη Λογοτεχνία, τη φιλοσοφία και στην Αστρονομία είναι μηδενικός, έχει αόριστες γνώσεις Πολιτικής, άστατες Βοτανικής, πρακτικές αλλά περιορισμένες Γεωλογίας, εμβριθείς γνώσεις Χημείας, ακριβείς αλλά μη συστηματικές γνώσεις Ανατομίας, Άριστες γνώσεις Εγκληματολογίας. Είναι προφανές, πως τα ενδιαφέροντα του Χολμς είναι, σχεδόν, σχιζοφρενικά. Το πεδίο των ενδιαφερόντων του είναι συνάμα ευρύ αλλά και περιορισμένο.
Όλο αυτό το ακατάστατο πλέγμα γνώσεων και πληροφοριών ο Χολμς το συγκροτεί, το κινητοποιεί στο μυαλό του βασιζόμενος στην αυστηρή μέθοδό του. Ο ίδιος υποστηρίζει ότι οι επαγωγικοί συλλογισμοί (η συγκρότηση γνώσης που ξεκινά από μικρές λεπτομέρειες και καταλήγει σε γενικά συμπεράσματα, η κίνηση από το ειδικό στο γενικό) είναι ο ασφαλέστερος μεθοδολογικός δρόμος για την προσέγγιση της αλήθειας, της λύσης του γρίφου. Η επαγωγή, μαζί με την παραγωγή, είναι ίσως, μια από τις παραδοσιακότερες κινήσεις της σκέψης για τη συγκρότηση συλλογισμών. Η μεθοδολογική αυτή προτίμηση του Χόλμς πρέπει να συνδέεται με το διανοητικό κλίμα της εποχής του και τα ενδιαφέροντα του δημιουργού του. Η φιλοσοφία και η Λογική, δύο επιστημονικοί κλάδοι που γνώρισαν ιδιαίτερη άνθιση στην Αγγλία κατά τον 19ο αιώνα, ασχολήθηκαν ιδιαίτερα με τη φύση και τη δυνατότητα των επαγωγικών συλλογισμών. Είναι πολύ πιθανόν, ο Κόναν Ντόυλ να γνώριζε σε βάθος τα συγγράμματα Λογικής του John Stewart Mill, αλλά και τις εργασίες της παραδοσιακής φιλοσοφίας, του Καρτεσίου, του Λάιμπνιτς και τις Λογικές έρευνες του Φρέγκε. Είναι χαρακτηριστικό το πώς ένας λαϊκός, μαζικός ήρωας δεν έχει υπερφυσικές ικανότητες –όπως οι υπερήρωες του 20ου αιώνα- αλλά ξεπερνά τον «κοινό νού» εφαρμόζοντας απλές λογικές μεθόδους.
Αυτές οι, σχεδόν, υπερφυσικές ικανότητες του Σέρλοκ Χολμς τονίζονται ιδιαίτερα στη σχέση του με το φίλο και συνεργάτη του Δόκτωρα Ουώτσον. Ο Κόναν Ντόυλ εφαρμόζει μια παραδοσιακή σύγκριση στη Λογοτεχνία, ας θυμηθούμε τον Δον Κιχώτη και τον ακόλουθό του Σάντσο Πάντσα. Δίπλα στον ήρωά του τοποθετεί έναν αντιήρωα. Αν ο Χολμς είναι η διανοητική δύναμη, η πνευματική ικανότητα, μια υπολογιστική μηχανή που ακούραστα επιλύει γρίφους, ο Ουώτσον εκπροσωπεί τον κοινό νου, τον μέσο Άγγλο μεσοαστό. Οι πνευματικές του δυνάμεις δεν είναι περιοσμένες, αλλά δεν είναι και εξαιρετικές. Ο Ουώτσον διακρίνει το προφανές εκεί που ο Χολμς βλέπει το επιπλέον. Όμως, δεν θα υπήρχε ο Χολμς χωρίς τον Ουώτσον. Οι ικανότητές του δεν θα διακρίνονταν. Άλλωστε στον Δυτικό πολιτισμό οι αξίες υπάρχουν μόνον εν συντάγματι, εν συγκρίσει.
Συμπυκνώνοντας τα παραπάνω, η εμμονική ενασχόληση με τον Σέρλοκ Χολμς σίγουρα δεν έχει το ακαδημαϊκό ενδιαφέρον που έχουν άλλα πεδία. Όμως ο Χολμς είναι μια εμβληματική προσωπικότητα. Εκπροσωπεί και υπηρετεί το Νόμο ακόμη και με παρά-νομους τρόπους. Είναι φορέας μιας φιλοσοφικής, διανοητικής παράδοσης που φτάνει πολύ βαθειά πίσω στο χρόνο. Έχω την πεποίθηση πως δεν υπάρχει πιο ευχάριστος τρόπος να διαβάσει κανείς το πέρασμα από τον 19ο στον 20ο αιώνα, τουλάχιστον στον Δυτικό κόσμο απ’ ότι να το επιχειρήσει μέσα από τις νουβέλες του Κόναν Ντόυλ.
Το πέρασμα αυτό από τον 19ο στον 20ο αιώνα είναι και ο πυρήνας, κατά τη γνώμη μου, του ενδιαφέροντος που εγείρει το corpus του Σέρλοκ Χόλμς. Η περίοδος αυτή είναι μια περίοδος μεταβατική. Βρισκόμαστε στο πέρασμα της Δυτικής κοινωνίας από τις παραδοσιακές της δομές σε άλλες πιο εσωτερικές. Βρισκόμαστε στο χείλος της νεωτερικότητα. Παράλληλα, ήδη αρχίζουν να διακρίνονται στοιχεία για εκείνο που –πολύ αργότερα- θα ονομαστεί μετανεωτερικότητα ή όψιμη νεωτερικότητα. Εντός του corpus των διηγημάτων διακρίνουμε μικρές αλλαγές που συντελούνται στην αγγλική κοινωνία. Το εξωτερικό τοπίο αλλάζει. Οι αποικίες της παλαιάς κραταιάς αυτοκρατορίας αποκτούν, με αργό αλλά σταδιακό ρυθμό, την ανεξαρτησία τους. Οι γυναίκες διεκδικούν το ρόλο τους εντός του πολιτικού σκηνικού, κυρίως με την απαίτηση τους να δικαιούνται να ψηφίζουν. Γενικά, είναι μια περίοδος ραγδαίων αλλαγών.
Αυτήν την περίοδο, άλλωστε, αρχίζουν να θεμελιώνονται οι όροι της μαζικής κουλτούρας. Οι τεχνολογικές εξελίξεις είναι ραγδαίες και μέσα, όπως ο κινηματογράφος και η δισκογραφία, έρχονται να αντικαταστήσουν παλαιότερες μορφές έκφρασης. Ο πολιτισμός σταδιακά καθίσταται και εμπορικό προϊόν. Στις αρχές του 20ου αιώνα ο Δυτικός κόσμος έχει να επιλέξει ανάμεσα στο λαϊκό θέαμα και την καλλιτεχνική πρωτοτυπία. Η μαζική κουλτούρα σε συνδυασμό με την εργαλειακή χρήση του λόγου (ratio) αρχίζουν να παίζουν θεμελιακό ρόλο στον πολιτισμό.
Στο κέντρο αυτών των αλλαγών υπάρχει και δρα ο Σέρλοκ Χολμς. Οι ιστορίες του εξελίσσονται στο τέλος μιας εποχής και στη γέννηση μιας άλλης. Υπό αυτούς τους όρους είναι και ο ίδιος ένας ήρωας της μαζικής κουλτούρας. Το όνομα και η φιγούρα του έχουν γίνει –και εξακολουθούν να γίνονται- αντικείμενα εμπορικής εκμετάλευσης. Έχει πρωταγωνιστήσει σε πλήθος ταινιών, διηγημάτων, εικονογραφημένων ιστοριών που ο δημιουργός του, ο Σερ Άρθουρ Κόναν Ντόυλ, δεν έχει συλλάβει. Ο Χολμς ξεπέρασε τον δημιουργό του, όπως όλοι ο ήρωες της μαζικής κουλτούρας. Ποιος θυμάται τον δημιουργό του Ταρζάν, τον Σούπερμαν ή τον Μπάτμαν; Ποιος θα θυμάται –σε βάθος χρόνου- το δημιουργό του Χολμς, αυτού του συμβόλου της ορθολογικότητας- μιας συμπυκνωμένης παράδοσης αιώνων- και της σχεδόν παράλογης μεθόδου;
Έχω την πεποίθηση, πως μια κριτική, προσεκτική ανάγνωση των διηγημάτων στα οποία πρωταγωνιστεί ο αξιότιμος κύριος Χολμς είναι απαραίτητη. Παράλληλα, θεωρώ πως οι ήρωες της «λαϊκής» λογοτεχνίας πρέπει να αντιμετωπίζονται με την ίδια σοβαρότητα με εκείνους της «λόγιας», στο βαθμό που η διάκριση πρέπει να γίνεται μάλλον μεταξύ καλής και κακής λογοτεχνίας παρά μεταξύ σοβαρής και μη-σοβαρής. Είναι, επίσης, δεδομένο πως στο είδος του ο Σερ Άρθουρ Κόναν Ντόυλ αποτελεί μια από τις πιο αξιόλογες φωνές και ένας εκ των θεμελιωτών του κλασικού αστυνομικού μυθιστορήματος. Τέλος, όσο θα υπάρχουν αναγνώστες που θα καταβυθίζονται με την ίδια μανία και με κομμένη την ανάσα στις περιπέτειες του Σέρλοκ Χολμς, τόσο θα υπάρχει λόγος να ασχολούμαστε μαζί του, να προσπαθούμε να επιλύσουμε τα προβλήματα που εκείνος επιλύει και εκεί που δεν τα καταφέρνουμε –ενώ εκείνος πάντα μας βάζει τα γυαλιά με την αλάνθαστη μέθοδό του- να αναφωνούμε: «Εlementary… My Dear Watson»!
B I B Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α
· Conan Doyle, Sir Arthur, Σέρλοκ Χολμς, Το σήμα των Τεσσάρων, μτφ. Άννα Αντωνίου, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1983.
· Conan Doyle, Sir Arthur, Σέρλοκ Χολμς, Σπουδή στο Κόκκινο, μτφ. Γιώργος-Ίκαρος Μπαμπασάκης, εκδ. Ερατώ, Αθήνα 1990.
· Κόναν Ντόϊλ, Σέρ Άρθουρ, Σέρλοκ Χόλμς, Τα Άπαντα, τομ. 1-4, μτφ Ερρίκος Μπαρτζινόπουλος, εκδ. Σύγχρονοι Ορίζοντες, Αθήνα 2005
· Graig, Patricia (επ.) Ανθολογία Αγγλικού Αστυνομικού Διηγήματος, τομ. Α΄-Β΄, μτφ. Παλμύρα Ισμυρίδου, Ανδρέας Αποστολίδης, εκδ. Άγρα, Αθήνα, χ.χ.
· Μarx, Karl & Engels, Frederick, Articles on Britain, Progress Publ..,
· Μπρεχτ, Μπέρτολντ, Για το ρεαλισμό, για το αστυνομικό μυθιστόρημα, μτφ. Κ. Παλαιολόγου, εκδ. 70-Πλανήτης, Αθήνα 1974.
· Ιστορία της Αγγλίας, εκδ. Τυπογραφικά καταστήματα Αδελφών Γεράρδων, Αθήνα 1934.
· Keating, Peter(ed), Into Unknown
· Trevelyan, G. M., English Social History, A survey of Six Centuries Chaucer to Queen Victoria, Longmans, Green and Co,
· Kant, Immanuel, Τα θεμέλια της μεταφυσικής των ηθών, εισαγ., μτφ., σχολ., Γιάννης Τζαβάρας, εκδ. Δωδώνη, Αθήνα 1984.
· Priest, Graham, Λογική, μτφ. Βασίλειος Κρουστάλλης, εκδ. Το Βήμα-Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2006.
· Granger, G. C., Το Λογικόν, μτφ. Βαρβάρα Τριανταφυλλάκη, εκδ. Ιωαν. Ν. Ζαχαρόπουλος, Αθήναι 1966.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου